Sürrealizm Nedir? Sanat Akımları 101

Sürrealizm nedir? Merhabalar değerli sanatseverler. Sanat hayatımızın birçok yansımasında bizlerle beraber yaşıyor. Algılarımıza etki ediyor ve bizlere ilham veriyor. Hayatımızın içinde her daim bulunan bu algıların hepsi çok değerli. Ben bu yazımda akımlardan biri olan sürrealizmi ele aldım. Sürrealizm nedir?, Edebiyatta Sürrealizm akımı, Mimaride Sürrealizm, Sürrealizm akımı Neye Tepki, sürrealizm akımının özellikleri, Özdevim, seyirlik sürrealizm önerilerini bulacağınız yazımı okumaya devam edebilirsiniz.

1 Sanat Akımları 101 — Sürrealizm Nedir?

Sürrealizm; aklın, geleneklerin, alışkanlıkların denetiminden uzak, bilinçaltı gerçeklerini yansıtan yani bilinen gerçekle bağını kesip kendince bir gerçek yaratmak amacını güden edebiyat ve sanat akımıdır.

Gerek söz, gerek yazı, gerek başka bir şekil ile düşüncenin hakiki faaliyetini ifade eden saf ruhî bir otomatizmdir. Akıl ve mantığın kontrolünden bütün bed ve ahlaki endişeden kurtulmuş olan düşüncenin tespitidir.

“Gerçeküstücülük, ister söz, ister yazı ile ya da başka bir yolla, düşüncenin gerçek işleyişini ortaya çıkarmak için başvurulan, içinden geldiği gibi yazma yöntemidir. Bu, aklın denetimi olmaksızın (rüyada olduğu gibi) her türlü estetik ve ahlak kaygısı dışında düşüncenin yazılışıdır”.

Andre Breton

Sanatçının Yolu isimli kitapta okuduğum ve sanata karşı iyi bir bakış açısı sunan bu alıntıyı sizlerle paylaşmak istiyorum:

“Sanat bir şeyi yakalamak değildir. Tersine, bir şeyi algılamaktır. Burada yönerge önemli olmaktadır. Bir şeyi yakalamaya çalıştığımız zaman orada, yukarıda, atmosferin üstünde, sanatın var olduğu yüksek bir yerlerde duran ve erişmekte zorlandığımız bir şeyi ele geçirmeye çabalıyoruz. Bir şeyi algıladığımız zaman çaba yoktur. Yapmıyoruz; alıyoruz. Birisi veya bir şey, yapma işini yapıyordur. Buluşlara uzanmak yerine kendimizi dinlemeye vermişizdir.

Bir oyuncu anın içinde yaşıyorsa bir sonraki anda yer alacak olanı, yaratıcı olarak dinlemekle meşguldür. Bir ressam resmine bir planla başlayabilir ama o plan çok geçmeden resmin kendi planına teslim olur. Bu durum genelde “Fırça bir sonraki darbeyi gerçekleştirir.” şeklinde ifade edilir.

Dansta, beste yapmada, heykeltıraşlıkta deneyim aynıdır: Biz ifade ettiğimiz şeyin yaratıcısı olmaktan çok ileticisiyiz. Sanat, kanalı ayarlamak ve kuyuya dalmaktır. Sanki dünya üzerindeki tüm öyküler, resimler, icralar, müzik normal bilinç yüzeyimizin hemen altında yaşamaktadır. Bir yer altı nehri gibi içimizden bir fikir ırmağı olarak akarlar ve biz o ırmağa bağlanırız. Sanatçı olarak kuyuya girer, ırmağa dalarız. Orada olanı duyar ve harekete geçeriz bu, sanat ile ilgili herhangi bir süslü şeyden çok, söyleneni yapmaya benzer.”

Sürrealist sanatçılar da bu kuyuya giren, ırmağa dalanlar arasındadırlar. Onlar, hiçbir mantıksal çabaya, tümdengelimsel metoda fırsat tanımayacak, yalnızca içgüdüler ile ulaşılabilecek eserler yaratmaya çalışanlardandı.

2 Sanat Akımları 101 — Sürrealizm Neye Tepki Olarak Doğdu?

Realizm, natüralizm ve parnasizm akımlarına tepki olarak doğmuştur. Freud\’un psikanaliz kuramının edebiyata uyarlanmış biçimidir. Akımın bilgi ve esin kaynağı olan Freud\’a göre, insanoğlunun dış dünyadan edindiği alışkanlıklar, istekler bilinçaltında toplanır.

SÜRREALİZM AKIMI ÖZELLİKLERİ

• Yazar içinden geldiği gibi yazabilme özgürlüğüne sahiptir,
• Bilinçaltının, bilinç alanına olan egemenliği ele alınır,
• Bu akımda akıl ve mantık devre dışıdır,
• Bu akımın kaynağı çılgınlıklar ve rüyalardır,
• Yazarlar eserlerini yazarken otomatik yazı ile yazar,
• Mizah ve alay göz önünde bulundurularak eserler yazılır,
• Bilinçaltına yönelme eğilime vardır,
• Ruhsal olaylar anlatılır,
• Bu akımı savunan kişiler zihni buz dağı gibi görürler,
• Bu akımı savunan kişilere göre insanlar kapalı kutuya benzetilir,
• Kısa süreli akımlar arasında yer almamaktadır.

“Yapılacak en iyi gerçeküstücü eylem bir silah alıp kalabalığın üzerine rastgele ateş açmaktır”

Bu sözün de sahibi olan Andre Breton, söz konusu akım için çok önemli bir yerdedir. Onun ölümü ile birlikte sürrealizmin öldüğü söylenir. Sürrealizm akımının temsilciliği Andre Breton, Paul Eluard, Louis Aragon yapmıştır.

Türk edebiyatında da pek çok sürrealist akım özelliği gösteren eserler bulunur. İkinci Yeni şairlerinin pek çoğu bu akımdan etkilenmiştir. Bunun yanında ünlü şair Orhan Veli’nin bazı eserlerinde de bu akımın izleri görülmektedir.

3 Sanat Akımları 101 — Edebiyatta Sürrealizm

Garip akımının kurucuları olan Orhan Veli, Oktay Rifat ve Melih Cevdet, radikal bir tutumla kendilerinden önce gelen hececilerin ve Ahmet Haşim’in şiirleriyle, Nâzım Hikmet’in toplumcu-gerçekçi şiirlerini reddetti. Mesela Ahmet Haşim’in “Göllerde bu dem bir kamış olsam” mısrasını hicvetmek için yazdığı “Rakı şişesinde balık olsam” mısrası dillerde yer etmiştir.

Gerçeküstücü sanatçıları tüm kurallara, ahlaki değerlere ve törelere karşı çıkmışlardır. Çünkü aklın ürünü olan değerler bilinçaltının gün yüzüne çıkmasına olanak tanımazlar. Bu sebeple de aklın eserlerde ön planda olmasına karşı çıkmışlardır.

Sürrealistler otomatik yazı stilini benimsemişlerdir. Öncelikli olarak düşüncelere odaklandıktan sonra bir kağıt ve kalem ile önceden üzerinde düşünülmemiş konularda olabildiğince hızlı bir şekilde yazı yazmaktadırlar. Otomatik yazıda sürrealist yazarlar noktalama işaretleri kullanmazlar. İmla hatalarına önem vermezler. Bunlara önem vermek sürrealist eserler açısından oldukça tehlikeli olmaktadır.

Sürrealist yazarlar mizah ve alaya da çok önem vermişlerdir. Bu nedenle de bu yazarların alaycı bir kimlikleri olduğunu söylemek mümkündür. Çünkü her zaman yeni bir dünya kurmayı amaç edinmişlerdir.

Sürreaslitlerin genellikle rüyalardan etkilendiğini ve rüyaların bilinçaltını ortaya çıkardığını düşünürsek, bilinçaltının sanattaki yansıması olarak tanımlayan bir kesim de mevcuttur.

4 Sanat Akımları 101 — Mimaride Sürrealizm

Tarih boyunca var olan sınırları aşma ve gerçeklik algısını altüst etme amaçlarını taşıyan pek çok mimar yaşamışsa da, mimarlık ve tasarım alanında sürrealizmin ortaya çıkması 20. yüzyılın başlarına tarihlendiriliyor.

Frederick John Kiesler, Edward James, Antoni Gaudi, Facteur Cheval gibi dahi isimlerin eserleriyle biçimlenen ve 21. yüzyıl mimarisine büyük etkide bulunan sürrealist mimari yapılar, ağırlıklı olarak rüyalar âlemini gerçek yaşamın somut parçaları haline getirme amacı taşıyor.

Bu nedenle kendi aralarında da son derece büyük farklar bulunan sürrealist mimari örnekleri, her birinin farklı bir dünya oluşturması nedeniyle hem mimari hem de sanatsal açıdan eşsiz (unique) eserler olarak kabul ediliyor.

Sürrealizm denince akla gelen mimarların başında, Katalonya’nın dahi çocuğu Gaudi geliyor. Sagrada Familia, Casa Vicens, Casa Mila ve Crypt gibi eserleriyle adından sıklıkla söz ettiren Gaudi, yapılarında renkleri ve birbiriyle uyumsuz detayları çok yoğun bir şekilde kullanması sayesinde adeta kaosun içindeki düzeni gözler önüne seriyor.

Ünlü mimarın tam bir sürrealist olup olmadığı, aslında bugün bile tartışma konusu… Kimi otoriteler, çalışmalarına sürrealizmin ilanından daha önce başlayan Gaudi’yi bu çarpıcı akıma dâhil etmiyor. Ünlü dâhinin eserleriyle sürrealizmin yükselişine önemli katkı sağlamış olması ve kendisi farkına bile varmadan sürrealistler tarafından benimsenmesi ise, “kendiliğinden” olanı yücelten sürrealizmin ilginç ironileri arasında kabul ediliyor.

5 Sürrealizm Akımı Hakkında Seyirlik Öneriler

1. Delicatessen (1991)

2. L’Âge d’or (1930)

3. Eraserhead (1977)

4. Holy Motors (2012)

5. Orpheus (1950)

6. Brazil (1985)

7. The Holy Mountain (1973)

8. Un Chien Andalou (1929)

6 Sanat Akımları 101 — Özdevim

Otomatizm olarak da bilinen bu teknik, gerçeküstücülüğün en önemli tekniklerinden biridir.

Önemli örnekleri şunlardır;

Kendiliğinden çizim ve resim

Kendiliğinden çizimin amacı bilinçaltını ortaya çıkarmaktır. El çizim yapılan ortam üzerinde rastgele hareketler yapar. Şans eseri ve/veya hatalar ile bilinçaltı ortaya çıkarılmaya çalışılır.

İlk örneklerini André Masson üretmiştir. Ünlü uygulayıcıları Joan Miro, Salvador Dali, Jean Arp ve Andre Breton\’dur. Daha sonraları ressamlar bunu resimlerinde de uygulamışlardır. Elektronik ortamlarda da örnekleri bulunur. Pablo Picasso\’da, eskiz ve litografi çalışmalarında bu tarz denemelerde bulunmak istediğini belirtmiştir.

Diğer yandan bu tür çalışmalar ana akım gerçeküstücülük tarafından eleştirilmiştir de. Çizimin doğası ve yapılan hatalardan dolayı hiçbir zaman bilinçdışında kalınamayacağı ileri sürülmüştür; \”Masson\’a göre kendiliğinden görseller iki farklı aşama içerir, bilinç ve bilinçsiz.\”

Kendiliğinden yazın

Kendiliğinden yazın, bilinçli bir süreçten geçmeyen yazma tekniğinin ürünüdür. Bu teknikte yazan kişi yazıya bilinciyle müdahale etmez, akıcı bir şekilde yazar. Daha sonra da yazısı üzerinde düzeltmeler, eklemeler yapmaz. Bazı durumlarda ise yazan kişi trans halindedir.

Kendiliğinden şiir

En eski gerçeküstücü tekniktir. Dadaist kökleri bulunur.

Kaligram

Guillaume Apollinaire tarafından geliştirilmiştir. Kendiliğinden şiire benzer. Şiirde kelimeler ve harfler bir şekli tamamlar, bu şekil şiirin konusuyla ilgili olur.

Dekalkomani

Max Ernst uygulayıcılarındandır. Tuvale kalın bir boya tabakası sürüldükten sonra boya hala kurumamış iken, üstü folyo türü malzemeyle kaplanır. Malzeme kaldırıldıktan sonra, tuvalde kalan kısım resmin iskeletini oluşturur.

Grataj

Max Ernst ve Joan Miró\’nun uyguladıkları bu teknik, tuvalden kurumuş boyanın kazınmasıyla yapılır.

İstemsiz heykelcilik

Farkında olmadan, bilinçsizce cisimlerin formlarını değiştirmektir.

Bu cisimler ataş, kâğıt parçası gibi sıradan şeyler de olabilirler.

Diğerleri: Kolaj, Kesip biçme, Yansılama, Üst Özdevim

1925\’ten sonra gerçeküstücüler dağılmaya, başka akımlara yönelmeye başladı. Ancak bu akım, resimden, sinemaya, tiyatroya kadar birçok sanat dalını derinden etkiledi.

Andre Breton’un yanı sıra P. J. Jouve, Pierre Reverdy, Robert Desnos, Louis Aragon, Paul Eluard, Antonin Arnaud, Raymond Queneau, Philippe Soupault, Arthur Cravan, Rene Char, Federico Garcia Lorca, Salvador Dali, Rene Magritte gerçeküstücülük akımının önemli isimleridir.

Sürrealizm akımının Türk temsilcileri arasında şu isimler yer almaktadır;

Orhan Veli, Sezai Karakoç, Cemal Süreyya, İlhan Berk, Turgut Uyar ile Ece Ayhan.

Sürrealist yaklaşım biçimi realist değildir. Fakat bu gerçek olmayan anlamına gelmez. Bu yaklaşım türü gerçekliğin üstünde bir yaklaşım olarak anılmaktadır. Sürrealist yaklaşım sanat alanında, bunun altında şiir, düz yazı ve resim, üretim aşamasında birçok özgün teknik ve oyun kullanmaktadır. Özgür hayal gücünü arttırmak istenmektedir. Ayrıca bilincin etkisini azaltmak üzerine kuruludur. Bilinçdışı üretim gerçeküstücülükte merkezde olduğunu da söyleyebiliriz.

Sürrealizm denince akla gelen mimarların başında, Katalonya’nın dahi çocuğu Gaudi geliyor. Sagrada Familia, Casa Vicens, Casa Mila ve Crypt gibi eserleriyle adından sıklıkla söz ettiren Gaudi, yapılarında renkleri ve birbiriyle uyumsuz detayları çok yoğun bir şekilde kullanması sayesinde adeta kaosun içindeki düzeni gözler önüne seriyor. Ünlü mimarın tam bir sürrealist olup olmadığı, aslında bugün bile tartışma konusu… Kimi otoriteler, çalışmalarına sürrealizmin ilanından daha önce başlayan Gaudi’yi bu çarpıcı akıma dâhil etmiyor. Ünlü dâhinin eserleriyle sürrealizmin yükselişine önemli katkı sağlamış olması ve kendisi farkına bile varmadan sürrealistler tarafından benimsenmesi ise, “kendiliğinden” olanı yücelten sürrealizmin ilginç ironileri arasında kabul ediliyor.

 

En yeni içerikler hakkında bilgi sahibi olmak İçerik Sitesi Instagram hesabımızı takibe alabilirsiniz.

Diğer içerikler için ana sayfamıza göz atabilirsiniz.

Sosyal İçerik Platformu